અખાડા પરિષદના પ્રમુખ મહંત નરેન્દ્ર ગિરીનું સોમવારે અવસાન થયું. નરેન્દ્ર ગિરીનો મૃતદેહ પ્રયાગરાજ સ્થિત તેમના બાઘંબરી મઠમાં ફાંસીથી લટકતો મળી આવ્યો હતો. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીથી લઈને ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી યોગી આદિત્યનાથ સહિત ઘણા મોટા નેતાઓએ તેમના નિધન પર શોક વ્યક્ત કર્યો છે. નરેન્દ્ર ગિરીના શંકાસ્પદ સંજોગોમાં અવસાન બાદ ઘણા પ્રશ્નો પણ ઉભા થઈ રહ્યા છે, તેમના શિષ્યો રડાર પર છે. ચાલો તમને જણાવીએ કે આ અખાડા શું છે? તેમની પરંપરા અને ઇતિહાસ શું છે?
અખાડ એટલે શું?
શૈવ, વૈષ્ણવ અને ઉદાસીન સંપ્રદાયના સંન્યાસીઓના કુલ 13 માન્યતા પ્રાપ્ત અખાડા છે. આ અગાઉ, આશ્રમોના અખાડાઓને તરાપો કહેવામાં આવતો હતો, એટલે કે સાધુઓનો સમૂહ. અગાઉ અખાડા શબ્દ ઉપયોગમાં નહોતો. સાધુઓના સમૂહમાં પીર અને તદવીર હતા. અખાડા શબ્દની પ્રથા મુઘલ કાળથી શરૂ થઈ હતી. અખાડા એ સાધુઓનો સમૂહ છે જે હથિયારો ચલાવવામાં પણ નિપુણ હોય છે. કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે અખાડા શબ્દ અલખ શબ્દ પરથી આવ્યો છે. કેટલાક માને છે કે અક્ખડથી અથવા આશ્રમમાંથી આવ્યો છે.
જાણો મુખ્ય પરંપરાગત 13 અખાડા વિશે
મૂળભૂત રીતે, કુંભ અથવા અર્ધ કુંભમાં સાધુ સંતોના કુલ 13 અખાડાઓ હાજરી આપે છે. આ અખાડાઓમાં પ્રાચીન કાળથી સ્નાન પર્વની પરંપરા ચાલી રહી છે.
શૈવ સંન્યાસી સંપ્રદાયના 7 અખાડા
- શ્રી પંચાયતી અખાડા મહાનિર્વાણી- દારાગંજ પ્રયાગ (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી પંચ અટલ અખાડા- વારાણસી (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી પંચાયતી અખાડા નિરંજની- દારાગંજ, પ્રયાગ (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી તપોનિધિ આનંદ અઘાડા પંચાયતી – ત્ર્યંબ્યકેશ્વર, નાસિક (મહારાષ્ટ્ર).
- શ્રી પંચદશનામ જૂના અખાડા- બાબા હનુમાન ઘાટ, વારાણસી (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી પંચદશનામ આવાહન અખાડા- દશાશ્વમેઘ ઘાટ, વારાણસી (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી પંચદશનમ પંચ અગ્નિ અખાડા- ગિરિનગર, ભવનાથ, જૂનાગઢ (ગુજરાત). બૈરાગી વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના 3 અખાડા
- શ્રી દિગમ્બર અનિ અખાડા- શામળાજી ખાકચોક મંદિર, સાબરકાંઠા (ગુજરાત).
- શ્રી નિર્વાણી આની અખાડા- હનુમાન ગાદી, અયોધ્યા (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી પંચ નિર્મોહી અની અખાડા- ધીર સમીર મંદિર બંસીવટ, વૃંદાવન, મથુરા (ઉત્તર પ્રદેશ).
ઉદાસીન સંપ્રદાયના 3 અખાડા - શ્રી પંચાયતી મોટા ઉદાસીન અખાડા- કૃષ્ણનગર, કીટગંજ, પ્રયાગ (ઉત્તર પ્રદેશ).
- શ્રી પંચાયતી ખાડા નવા ઉદાસીન કનખલ, હરિદ્વાર (ઉત્તરાખંડ).
- શ્રી નિર્મલ પંચાયતી અખાડા- કનખલ, હરિદ્વાર (ઉત્તરાખંડ).
આ અખાડાઓ આઠમી સદીમાં બનાવવામાં આવ્યા હતા
એવું કહેવાય છે કે આદિ શંકરાચાર્યે આઠમી સદીમાં 13 અખાડા બનાવ્યા હતા. આજ સુધી આ જ અખાડાઓ બનેલા રહ્યા છે. બાકીના કુંભ મેળામાં બધા અખાડાઓ એક સાથે સ્નાન કરે છે, પણ નાસિકના કુંભમાં વૈષ્ણવ અખાડા નાસિકમાં અને શૈવ અખાડા ત્ર્યંબકેશ્વર ખાતે સ્નાન કરે છે. આ વ્યવસ્થા પેશ્વાના સમયગાળા દરમિયાન સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી જે 1772 થી ચાલી રહી છે.
13 અખાડાને લગતી મહત્વની બાબતો
અટલ અખાડા- આ અખાડો પોતાનામા એક અલગ જ ઓળખ ધારવે છે. આ અખાડામાં માત્ર બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય જ દીક્ષા લઈ શકે છે અને આ અખાડામાં બીજું કોઈ આવી શકે નહીં.
આવાહન અખાડા- અન્ય અખાડામાં મહિલા સાધ્વીઓને પણ દીક્ષા આપવામાં આવે છે પરંતુ આ અખાડામાં આવી કોઈ પરંપરા નથી.
નિરંજની અખાડા- આ અખાડો સૌથી શિક્ષિત અખાડો છે. આ અખાડામાં લગભગ 50 મહામંડલેશ્વર છે.
અગ્નિ અખાડા- આ બ્રહ્મચારી બ્રાહ્મણો જ આ અખાડામાં દીક્ષા લઇ શકે છે. અન્ય કોઈ દીક્ષા લઈ શકે નહીં.
મહાનિર્વાણી અખાડા- મહાકાલેશ્વર જ્યોતિર્લિંગની પૂજા કરવાની જવાબદારી આ અખાડા પાસે છે. આ પરંપરા વર્ષોથી ચાલી રહી છે.
આનંદ અખાડા- આ એક શૈવ અખાડો છે, જેને આજ સુધી એક પણ મહામંડલેશ્વર બનાવવામાં આવ્યા નથી. આ અખાડાના આચાર્યનું પદ જ મુખ્ય હોય છે.
દિગંબર અણી અખાડા- આ અખાડાને વૈષ્ણવ સંપ્રદાયમાં રાજા કહેવામાં આવે છે. આ ક્ષેત્રમાં મહત્તમ ખાલસા એટલે કે 431 છે.
નિર્મોહી અણી અખાડા – વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના ત્રણ અણી અખાડામાંથી, આમાં સૌથી વધુ અખાડાઓ સામેલ છે. તેમની સંખ્યા 9 છે.
નિર્વાણી અણી અખાડા- આ અખાડામાં કુસ્તી મહત્વની હોય છે જે તેમના જીવનનો એક ભાગ છે. આ જ કારણોસર અખાડાના ઘણા સંતો પ્રોફેશનલ પહેલવાન રહી ચુક્યા છે.
મોટો ઉદાસીન અખાડો – આ અખાડાનો હેતુ સેવા કરવાનો છે. આ અખાડામાં માત્ર 4 મહંતો હોય છે જે ક્યારેય કામમાંથી નિવૃત્ત થતા નથી.
નવો ઉદાસીન અખાડો – આ અખાડામાં, ફક્ત તે જ લોકોને નાગા બનાવવામાં આવે છે જેમની દાઢી અને મૂછો ન ઉગી હોય એટલે કે 8 થી 12 વર્ષની વયના બાળકો.
નિર્મલ અખાડા- અન્ય અખાડાઓની જેમ આ અખાડામાં ધૂમ્રપાન કરવાની મંજૂરી નથી. આ અંગેની માહિતી અખાડાના તમામ કેન્દ્રોના દરવાજા પર લખેલી હોય છે.
